سد جیرفت راه حلی که باعث فاجعه شده است
سدهای هیدروالکتریک یکی از مهمترین اشکال تولید انرژی در جهانستند. اغلب مهندسان احداث سدهای بزرگ را نشانهی پیشرفت میدانند، در حالیکه شواهد و قراین بیانگر این واقعیت است که حتی کشورهای پیشرفته نیز در این زمینه در حال تغییر نگرش هستند. ساخت یک سد بزرگ مستلزم هزینه های کلان اقتصادی است، ضمن آنکه نباید فراموش کرد سدها مسببین اصلی تغییر زیستگاههای آبی و اکوسیستمهای کناررودخانه ای هستند. پژوهشگران دانشگاه آکسفورد در تحقیقات گسترده خود بر روی 245 سد بزرگ بدین جمع بندی رسیده اند که کشورهای در حال توسعه با تاکید بر ساخت سدهای بزرگتر هیدروالکتریک بجای آنکه امید به برداشت سرمایه را بکارند، اقتصادهای آسیبپذیر و شکننده خود را در بدهی غرق میکنند. ارزیابی اثرات زیست محیطی یکی از بهترین راهکارها و ملاکهای تصمیمگیری و قضاوت در این زمینه است. از آنجایی که پروژههای سدسازی بزرگ در کشور ما نیز تجارب متعددی را رقم زدهاند لذا بر آن شدم تا این مساله در مورد سد جیرفت دنبال کرده و اطلاعاتی را از وضعیت این سد و تاثیر فاجعه بار آن بر محیط زیست پایین دست سد ارائه نماییم. اما قبل پرداختن به مشکلات این سد این را بگویم که شاید یکی از اساسی ترین عواملی که منجر به بروز مسائل سیستمی میشود " عدم جمع بندی تجربه ها" ست. در همه ی زمینه هاعنایت داشته باشید : ?? ما فقط اجرا میکنیم ?به بعدش کاری نداریم.
ساختمان میسازیم ، سد میسازیم ، تصفیه خانه میسازیم ، چاه میزنیم ، طرح نوین آبیاری میدهیم، وووو .. بدون هیچگونه توضیحی از اهداف طرح و بدون هیچگونه آموزشی به بهره بردار تحویل میدهیم و خداحافظ شما??
خوب طبیعی هست که نابود شود، ویران شود چون او (بهره بردار) نمیداند اصلا چه چیزی را با چه هدفی ، برای چه استفاده هایی ، با چه زحمتی ، با چه هزینه هایی ، در چه زمانی تهیه ودر اختیار او قرار گرفته .
یک ایستگاه پمپاژه با مثلا 5 دستگاه پمپ 250 کیلو واتی و کلی تابلوی برق و کلی تجهیزات ضربه گیر آب و لوله وانواع شیر آلات برقی وغیر برقی و .... نهایتا تحویل یک نگهبان میشود??حالا ممکن هست گاهی ، ماهی یک تکنسین هم برود سری بزند. فقط . تمام??
در طرح های سازه ای هیچ نوع گزارش، بازرسی ، سابقه حتی نقشه ی ازبیلت، عمده ی طرح های ما ندارند??چه برسد به طرح های غیر سازه ای ??
وقتی به مشکلی برخورد میکنند آن کارشناس یا تکنسین رسیدگی کننده تازه باید کشف کند سیستم را??
داشتن یا پیدا کردن وگسترش دیدگاه فرآیندی یکی از مواردیست که به حل مشکلات سیستمی کمک می کند.
تفکر سیستمی را بیاموزیم و به آن عمل کنیم چرا که در این بین پای طبیعت و آیندگانی در میان است که ما در قبال آنها مسئول هستیم چ خوب بود اگر ما آب را برای
همیشه و همه میخواستیم و اینجا سد جیرفت هم مستثنی از این موضوع بیان شده نیست. سدی که به منظور کنترل سیل ساخته شده و این منظور قابل
انکار نیست چرا که همه ی ما به نوعی شنیده ایم که تمدن کهن هلیل با سیلی عظیم به تاریخ پیوست و چرا ک اگر سد جیرفت نبود شاید در سال 1371 هم یک بار دیگر شهر جیرفت به تاریخ می پیوست. بنابرین ما منکر احداث سد جیرفت به منظور کنترل سیل نیستیم اما ذخیره سازی حجم عظیم آب در پشت سد باعث شکلگیری فاجعه بسیار دردناک در خشک شدن خزنده دریاچه جازموریان و نابودی روستاها و تمدن های محلی در حومه جازموریان شده به طوریکه دامنه گسترش این فاجعه زیست محیطی علاوه بر شهر های قلعه گنج و رودبار جنوب و کهنوج حتی دامن گیر شهرستان جیرفت و حومه آن هم شده است، دریاچه جازموریان که زمانی زیستگاه گونه های مختلف جانوری و پرندگان مهاجر وچراگاه مناسبی برای احشام روستایان و بومیان محلی بود اکنون شوره زاری بیش نیست. شوره زاری که 20 درصد از ریزگردهای کشور از آن بلند می شود ریزگردهایی که در صورت عدم توجه به آن در آینده ای نزدیک استان هرمزگان نیز به سرنوشتی همانند خوزستان دچار خواهد بود. و این ریزگردها یکی از پیامدهای کثیر این فاجعه زیست محیطی است که تا به یک معضل اجتماعی در سطح ملی تبدیل نشده، می شود با رها سازی نیاز زیست محیطی و حق آبه جازموریان حتی المقدور جلو آن را گرفت. چرا که در مرحله اول احداث این سد باعث شده که پوشش گیاهی با ریشه کم عمق رشد نکند و زمین رفته رفته عریان شود و در نهایت هم مجال برای فرسایش اعم از بادی و آبی مهیا شود و مجموع این عوامل دست به دست هم داده و باعث شده که باغدار و کشاورز هر کدام به نوبه خود چاههای عمیقتر در زمینهایشان حفر کنند و بالطبع سطح آب زیرزمینی را باز هم پایینتر ببرند. نتیجه اینکار هم همان طور که بیان شد و امروز کم و بیش بر همه مشخص است: بیابانزایی و شکلگیری چشمه های گرد و غبار. اینکه ما سد را در جایی بزنیم که ارزیابی زیست محیطی نشده یا اگر هم ارزیابی شده صرفاً به منظور توجیه بوده، حتماً مشکلساز خواهد بود. مشکلی که ذخیره سازی آب در پشت سد جیرفت به بار آورده بسیار فراتر از آنی هست که الان دیده می شود هر چند ریز شدن در پیامد های حاصل از ذخیره سازی آب در پشت سد جیرفت خارج از حوصله این نوشته است؛ اما به چه قیمتی باید شاهد نابودی زندگی در این منطقه وسیع باشیم که دامنه گسترش ان در استان های همجوار هم احساس شده.
تولید انرژی برقآبی به چه قیمتی?!
آیا واقعا برای دستیابی به هدف موردنظر راههای جایگزین دیگری نیز وجود نداشته است که برای تامین نیروی برای تولید برق، حقآبه پایین دست نادیده گرفته شود حقآبه ای که اگر رها می شد دیگر شاهد نابودی تنوع زیستی و
معیشت و زندگی بیش از صد هزار کشاورز این منطقه که بخش قابل توجهی از مواد غذایی کشور را تامین می کند نبودیم.!
شاید وقتی که در خصوص میزان تخصیص و حقابه این سد تصمیم گیری میشد سایر بخش ها نیز دور میز بودنداین اتفاقات کمتر بیفتد. اینطور نیست؟
البته به شرطی که همه به یک میزان سهم بیشتری نخواهند و لااقل یک نفر وجود داشته باشد که محکم و استوار فقط تعادل را مطالبه کند تا تمام تصمیمات حول این تعادل شکل بگیرد. ولی مشکل اینجاست که مدیران یک هدف را دنبال میکنند وان هم درامد است و این منبع درآمد هم باعث شده که دیگر واقعیت ها را نبینند.اگر به قانون توزیع عادلانه اب درست عمل می شدوضعمان این نبود. مدیران پارامترها را با سلیقه خود تفسیر وهر مقداری که دوست داشتند عمل کردند.
تا حالا فکر کرده اید چه حجمی از آب پشت سد جیرفتکه باید به عنوان نیاز زیست محیطی در رودخانه هلیل جریان میافت و در آغوش جازموریان آرام میگرفت تبخیر می شود تا دیگر همچون گذشته نتواندتجلی بخش زندگانی بومیان و زیستگاه مناسبی جانوران گوناگون باشد ما با یک حساب کتاب سرانگشتی(با توجه به متوسط تبخیر جنوب کرمان و سطح دریاچه سد) تا حدودی به عمق فاجعه هدر رفت آب پی میبریم.....
انسان به عنوان اشرف مخلوقات و جانشین خداوند بر روی زمین، حق دارد از نعمتهای الهی استفاده کند؛ اما این استفاده نباید آنچنان باشد که حق دیگران در بهره‏برداری از این نعمت الهی در خطر قرار گیرد. به عبارت دیگر، انسان همان‏گونه که حق استفاده و بهره‏مندی از محیط زیست سالم را دارد، مسؤولیت درست استفاده کردن از آن را نیز بر عهده دارد.
بیایید تا آب را برای همه و همیشه بخواهیم و مطالبه کنیم اگر چه این روزها بازار شعارهای مثبت‌نگرانه و روحیه‌بخش خیلی گرم شده اما واقعیت این است که افرادی با چنین روحیه متفاوتی بسیار کم ‌و نادرند و مرور زندگی انسان‌های تاریخ‌ساز هم نشان از آن دارد که از قضای روزگار اقدامات آن‌ها نیز در ابتدا خیلی کوچک و ناچیز شمرده می‌شده‌ است.
چه یک کارشناس ارشد در شرکت هستید و چه استاد دانشگاه، چه یک دانشجوی تازه‌کارید و چه یک متخصص باسابقه، هر چه که هستید و در هر جایگاهی که قرار دارید این مملکت برای رشد و بالندگی در عرصه مدیریت صحیح منابع آب نیاز به افرادی دارد که کارهای کوچک را ناچیز نشمارند و بیش از خواندن آیه یاس به آینده درخشان آن امیدوار باشند‌.
به امید آینده ای درخشان برای ایران عزیز

راشد جهانگیری کارشناسی ارشد مدیریت منابع آب

جمعیت ناجیان آب